انجمن علوم سیستم های ایران
عصر ما شاهد کنجکاوی ها و وسواس زیادی است که مردم درباره روش اداره جوامع از خود نشان میدهند. شاید در هیچ دوره ای از تاریخ بشری این همه بحث و جدل در درستی و نادرستی اعمال تصمیم گیرندگان وجود نداشته است . این بحث و جدل همه تصمیم گیرندگان اعم از سیاستمداران و مدیران موسسات صنعتی عظیم یا گردانندگان سازمان های آموزشی را دربر می گیرد . اعضاء جامعه در کلیه موارد اظهار عقیده درباره شیوه کار مدیران را حق مسلم خود می پندارند و نه تنها صدای خود را برای اظهار عقیده بلند می کنند بلکه در بسیاری از موارد این تردید برای آنها به وجود می آید که مسئولان اتخاذ تصمیمات اساسی در جامعه ، خود نمی دانند چه می کنند و علت عدم آگاهی تصمیم گیرندگان از کار خود نداشتن حجت و مدرک کافی برای قضاوت درباره نتیجه تاثیر تصمیمات خویش است .
شاید بسیاری تصور کنند در عصری که ما زندگی می کنیم تصمیمات کورکورانه اتخاذ می گردند . ظاهرا تنها کاری که تصمیم گیرنده می تواند انجام دهد این است که یکی از جوانب امر را برگزیند و حتی الامکان سعی در قبولاندن آن نماید و جواب مخالفان را چنان دهد که گویی آنان قادر به درک صحیح موقعیت نیستند .
در میان این بحث و جدل های بعضا خشونت بار ، عده ای نیز وجود دارند که این وقایع را با خونسردی مشاهده می کنند . این عده با اندیشه علمی سعی دارند از دخالت مستقیم کنار بمانند تا بتوانند بر آنچه می گذرد نظارت کنند و آنگاه تا آنجا که وسعت دیدشان اجازه می دهد درباره کلیه انشعابات سیستم به قضاوت بپردازند .
این عقیده که اندیشه بی طرف و در عین حال آگاه دانشمند قادر است در امر اتخاذ تصمیم کمکی باشد عقیده ای قدیمی است . قرن ها پیش افلاطون در مدل جمهوریت خود و طرح نوینی از ” دولت – شهر ” همین اندیشه را در سر می پروراند . در طول زمان دانشمندان سعی کردند عقاید و اندیشه های خود را درباره اجزاء تشکیل دهنده روشی تشریح کنند که بتواند عوامل گوناگون به وجودآورنده یک موقعیت پیچیده و درهم را از هم تمیز دهد و یک راه حل علمی و عملی بیافریند .
جنگ جهانی دوم توسعه شگفت انگیزی را در این زمینه باعث شد و این توسعه زمانی آغاز شد که به درخواست نیروی دریایی انگلستان عده ای از دانشمندان برخی از مشکلات آن کشور را در هنگام اولین بمباران آلمان ها مورد توجه خویش قرار دادند . نکته قابل توجه در این ماجرا این است که دانشمندان در ابتدا به طرح سوالاتی پرداختند که از نظر نظامیان ظاهرا نامربوط و جاهلانه می نمود . به عنوان مثال انگلیسی ها در نبرد با نیروهای آلمانی در دریای مانش با مشکلات زیادی رو برو بودند و دانشمندان در بررسی های خود متوجه شدند بمب هایی که به سوی کشتی های آلمانی پرتاب می شوند طوری تنظیم شده اند که تا عمق 25 پایی منفجر نمی شوند . دانشمندان این سوال به ظاهر بیجا و جاهلانه را مطرح کردند که ” چرا سعی نکنیم که بمب ها را به نحوی تنظیم نماییم که در عمق کمتری منفجر شوند ؟” . به این ترتیب دانشمندان یکی از نقاط ضعف نظریه نظامیان را در حمله هواپیماها به هدف آشکار ساختند . بررسی ها و حملات بعدی نشان داد که با تنظیم بمب ها برای انفجار در عمق کمتر ، امکان نابودی زیردریایی های آلمانی به مقدار قابل توجهی افزایش یافته است .
این داستان موضوعی را مطرح می سازد که چکیده یکی از مطالب مهم این کتاب است و آن این که وقتی سیستمی را مورد توجه قرار می دهیم ، راه عاقلانه آن است که حتی در مورد مفروضات بسیار ساده و روشن نیز سوالاتی را مطرح کنیم .
توفیق دانشمندان در امور نظامی جنگ دوم جهانی بسیار درخشان بود و نتیجه آن شد که پس از جنگ نیز کار استفاده از همین روش اندیشیدن که در آن زمان ” پژوهش عملیاتی ” نام گرفته بود در حل مشکلات غیر نظامی به ویژه صنعت به سرعت گسترش یابد .
مشکلاتی که در ابتدای امر مورد توجه دانشمندان قرار گرفت موضوعاتی جزئی و کم اهمیت را تشکیل می دادند . آنان مسائلی از قبیل تولید ، بازاریابی ، و امور مالی را مورد مطالعه قرار دادند و در حل برخی از مسائل حمل و نقل هم کم وبیش اقداماتی صورت گرفت که از آن جمله می توان طرح جاده ها را نام برد . خوشبختانه در این دوران کامپیوتر با ظهور خود به یاری دانشمندان شتافت . در ابتدای امر کامپیوتر هم در نقش های جزئی و کم اهمیت مانند کتابداری به کار گرفته شد . آنگاه با پیشرفت کامپیوتر در دهه های 50 و 60 میلادی امکان استفاده از آن در پردازش مقادیر عظیمی از اطلاعات نمایان شد . در این ضمن اندیشه سیستم در طرح SAGE ظاهر گشت و آن عبارت از سیستمی بود که وظیفه داشت اطلاعات لازم درباره موقعیت مکانی هواپیماهای جنگی خودی و بیگانه و هم چنین اشیاء مظنون موجود در فضا را تهیه کرده و در اختیار مقامات دفاعی امریکا قرار دهد .
اطلاعات پردازش شده با روشی بسیار دقیق و قابل درک برای مدیران سیستم به نمایش گذاشته می شد و از آن پس کامپیوتر رشد خود را آغاز کرد و به همراه این رشد و تکامل ، توجه دانشمندان نیز به نحو گسترده ای به مشکلات تصمیم گیری های عمومی جلب شد که یکی از نتایج قابل ملاحظه آن به وجود آمدن موسسات و سازمان های غیر انتفاعی همانند موسسه RAND به منظور مطالعه درباره برخی از مسائل استراتژیکی و تاکتیکی نظامی بود .
همگام با گسترش چشم انداز دانشمندان ، آنان سعی کردند نظریات خود را تحت عنوان نظریه سیستمی ارایه دهند زیرا برآن بودند تا صفات مشخصه سیستم را آنچنان بشناسند که اتخاذ تصمیم ها با روشی منطقی و مناسب صورت پذیرد و هیچ یک از سفسطه های کوته بینانه دیگر به کار گرفته نشود . علاوه بر این دانشمندان انتظار داشتند با بهره گیری از این اطلاعات علمی بتوانند معیارهایی خلق کنند که با استفاده از آنها به اطلاعات کافی در زمینه سیستم ها دست یابند . بدین ترتیب ارزش های محتمل نظریه سیستمی به تدریج مورد توجه گردانندگان صنعت و دولت ها قرار گرفت .
قصد نویسنده در این کتاب بررسی ” اندیشه سیستمی ” است و این کار را به منظور ” فروش ” عقاید و نظریات خاصی انجام نمی دهد بلکه هدف او بیان تجربه و اثبات ارزش آن در سایه بحث و مناظره است . متاسفانه مطالب بی ربط زیادی درباره اندیشه سیستمی به رشته تحریر درآمده است زیرا هنگامی که اندیشه نوینی کسب شهرت می کند می تواند در معرض ” فروش ” قرار گیرد و طبیعی است که برخی از سوداگران را وسوسه کسب سود به جنب و جوش می اندازد .
اگر انتظار داشته باشیم هر بشری قادر باشد نسبت به مسائل اجتماعی آن چنان بصیرتی کسب کند که بتواند مسائل اصلی و بنیادی را تشخیص داده و برای هر یک راه حلی ارائه کند ، راه خطا پیموده ایم زیرا سیستم هایی که امروزه ما را احاطه کرده اند به مراتب پیچیده تر از آنند که قدرت فکری و تکنولوژیکی ما قادر به درک آن ها باشند . لذا با اعتراف به محدودیت توانایی خود در درک و حل مسائل اجتماعی این سوال پیش می آید که آیا هر الگو و روشی مانند اندیشه سیستمی ، انسانی ، هنری ، مهندسی ، مذهبی ، روانکاوی و سایر الگو های فکری می تواند راه درست برای درک وشناسایی جامعه ما باشد ؟ اگر اجازه دهیم که از هر یک از این الگو های ذهنی تجزیه و تحلیل روشنی به عمل آید و مخالفان هر نظریه بتوانند عقاید خود را حتی الامکان به شیوه ای متقاعد کننده ارائه دهند ، مطالب بسیاری خواهیم آموخت .
در پایان کتاب چنین نتیجه گیری شده است که اندیشه سیستمی در واقع مشتمل بر بحث های پیوسته ای بین عقاید مختلف است که هریک از جنبه خاصی جامعه را مورد توجه قرار می دهند .
کتاب نظریه سیستم ها توسط جناب آقای رشید اصلانی ترجمه شده است و انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی چاپ اول آن را در اسفند ماه سال 1358 روانه بازار نشر کرده است .